Andrychów

Andrychów – miasto w woj. małopolskim, w powiecie wadowickim, siedziba władz miejsko-wiejskiej gminy Andrychów. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego. Andrychów jest największym miastem i gminą w powiecie wadowickim. Z racji położenia, tradycji letniskowej i stale rozwijanego zaplecza stał się ważnym ośrodkiem turystycznym w rejonie Beskidu Małego.

Miasto posiada tradycje przemysłowe sięgające XVIII w. Pokonało problemy związane z transformacją ustrojową i obecnie rozwija się również jako ośrodek przemysłowy: m.in. powstała podstrefa ekonomiczna zarządzana przez Krakowski Park Przemysłowy. Tradycyjne gałęzie przemysłu andrychowskiego to: przemysł bawełniany i przemysł maszynowy.

Miasto położone w Kotlinie Andrychowskiej, w Beskidzie Małym u stóp Pańskiej Góry, nad rzeką Wieprzówką.

Andrychów położony jest wzdłuż drogi krajowej 52 Kraków – Cieszyn. Przez miasto biegnie linia kolejowa z Bielska-Białej do Kalwarii Zebrzydowskiej Lanckorony.

Komunikację miejską zapewnia Miejski Zakład Komunikacyjny Kęty-Andrychów-Porąbka, która prowadzi działalność przewozową osób na terenie miasta i gmin Andrychów, Kęty oraz Porąbka. Obecnie istnieje 18 linii.

Transport międzygminny zapewniają różni przewoźnicy m.in. PKS i busy.

Nazwa miasta

Osada miała zostać założona na przełomie XIII/XIV wieku i nazwana Indrzychowem. Pierwsze zapiski o Andrychowie pojawiły się w wykazie świętopietrza w roku 1344. Wioska figuruje tam pod nazwą: Henrychów („ecclesia de Henrichov”) Jan Długosz w Liber beneficiorum około roku 1440 do określenia osady używa nazwy Gendrzychow. W okresie okupacji hitlerowskiej, miasto zostało przemianowane na Andrichau.

Obecnie panuje przekonanie, że nazwa miasta pochodzi od imienia pierwszego właściciela lub założyciela (np. Jędrzeja).

Historia

Andrychów został założony na przełomie XIII/XIV w. prawdopodobnie przez wychodźców w Moraw. Osada miała pierwotnie nosić nazwę Indrzychowa. W 1345 r. wieś miała 27 km² powierzchni i liczyła 105 mieszkańców i znajdowała się w Księstwie Zatorskim.

Liczne niepokoje ograniczały rozwój wsi (m.in. przejazd Deresława udającego się na rabunek Zatora). Andrychów zaczął rozwijać się, gdy Zator znalazł się pod panowaniem królów polskich (20 lutego 1564 roku).

Na początku XVII wieku Andrychów należał do Mariana Przyłęckiego herbu Szreniawa. Był on już wtedy centrum administracyjnym klucza sąsiadujących z nim wiosek: Wieprza, Inwałdu, Targanic, Roczyn, Sułkowic. W roku 1665 wieś została splądrowana i spalona przez oddziały szwedzkie – co zatrzymało jej rozwój na wiele lat.

Na początku XVIII wiek wieku Franciszek Szwarcenberg-Czerny, aby wesprzeć zniszczoną wioskę osiedlił w niej rzemieślników, m.in. tkaczy z Belgii Śląska i Saksonii. Od tego momentu andrychowskie tkactwo zaczęło się gwałtownie rozwijać (tkactwo w Andrychowie rozwijało się już od XVI wieku).

Znaczenie Andrychowa stopniowo rosło, otrzymywał on przywileje oraz instytucje charakterystyczne dla miasta (np. przywilej jarmarków, utworzenie organizacji cechowych). Wreszcie, w roku 1704 podjęto próbę lokacji miasta (za przywilejem Augusta II). Ostatecznie Stanisław Ankwicz usytuował miasto Andrychów w roku 1767 r. na terenie wsi Andrychów (równocześnie istniało miasto Andrychów i wieś Andrychów).

Kościół pw. św. Macieja (poświęcony 1721)

W roku 1772 miasto znalazło się w zaborze austriackim. Pierwszą szkołę założono dopiero w 1791 roku. Początkowo nie miała ona własnego budynku, a nauka odbywała się w wynajmowanych izbach. W 1823 roku Andrychów otrzymał przywilej potwierdzający prawa miejskie w nowych warunkach politycznych. Na koniec XVIII wieku przypadł rozkwit kolegacji chłopskich. Niepiśmienni często chłopi prowadzili interesy w Stambule, Aleksandrii, Wenecji, Marsylii, Barcelonie, Lubece, Hamburgu, Gdańsku, Moskwie.

W 1886 roku rady wsi i miasta podjęły decyzję o połączeniu się Andrychowa w jeden organizm miejski. Tereny wsi Andrychów zostały włączone do miasta Andrychowa. Otwarcie linii kolejowej w 1888 roku spowodowało żywszy rozwój gospodarczy (przybliżyły się rynki zbytu, zmniejszyły się koszty transportu towarów, bezpieczeństwo transportu uległo zwiększeniu) oraz zmiany społeczne (wyeliminowanie z pracy grupy furmanów trudniących się dotychczas transportem towarów, wyjście z użycia ciężkiej bryczki budowanej przez kowali w Andrychowie itd.).

W XIX wieku Andrychów przeszedł rewolucja przemysłową: powstawały przędzalnie, tkalnie i farbiarnie. W roku 1908 powstała Pierwsza Galicyjska Tkalnia Mechaniczna – nowoczesna fabryka, która stała się jednym z największych zakładów w Andrychowie. W końcu XIX wieku powstał kahał. Żydzi stanowili znaczną część inteligencji andrychowskiej. Społeczność ta, wydała wielu znamienitych mieszkańców Andrychowa.

31 października 1918 roku w Krakowie władze objęła Polska Komisja Likwidacyjna której podporządkowały się władze miejskie.

W okresie międzywojennym Andrychów rozwinął się jako ośrodek turystyczny i miejscowość letniskowa. Z tamtego okresu pochodzą największe inwestycje: odkryta pływalnia i stadion miejski.

4 września 1939 roku miasto znalazło się pod okupacją hitlerowców. Niemcy rozpoczęli systematyczną akcję wyniszczania kultury żydowskiej (m.in. spalili synagogę) i polskiej. 26 września 1941 roku na terenie Andrychowa utworzyli getto.

27 stycznia 1945 roku po krótkich walkach do miasta wkroczyły wojska radzieckie. W okresie PRLu w Andrychowie odbudowywano fabryki (m.in. Andrychowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego, Wytwórnia Silników Wysokoprężnych, Andrychowska Fabryka Maszyn).

Od 2005 roku miasto rozwija się jako ośrodek przemysłowy, kulturalny i turystyczny.

Architektura i urbanistyka

Klasycystyczny parterowy pałac Bobrowskich zwany Zamkiem Andrychowskim

Na obecny układ urbanistyczny Andrychowa wpływ miało wiele czynników, m.in.:

• Zniszczenia wojenne i liczne pożary.
• Późne lokowanie miasta.
• Andrychów był miastem prywatnym.
• Fakt istnienia przez długi czas obok siebie miasta Andrychów i wsi Andrychów.
• Skromne zasoby mieszkańców osady w początkach jej istnienia.
• Rozwój przemysłu w XIX wieku.
• Realizacja inwestycji o charakterze wypoczynkowym, sportowym, letniskowym w okresie międzywojennym.
• Gwałtowna rozbudowa po II wojnie światowej.

W centrum miasta znajduje się Zamek Andrychowski (Pałac Bobrowskich) otoczony Parkiem Miejskim. Park wraz ze stawem jest pozostałością dworskich założeń parkowych.

Rynek w Andrychowie jest charakterystyczny, nieregularny (był wielokrotnie przebudowywany i powiększany poprzez wyburzanie domów i zasypanie stawu). Otoczony jest niewielkimi kamienicami powstałymi głównie na przełomie XIX/XX wieku.

Układ starego miasta ma ciekawą kompozycję, utrzymującą specyficzny galicyjski charakter.

W samym Andrychowie jak i w gminie można odnaleźć wiele oryginalnych przykładów architektury drewnianej. Niestety, najcenniejsze domy podcieniowe praktycznie się nie zachowały (zostały zniszczone po wojnie przez komunistów lub beztrosko przebudowane w latach 90. zatracając swój charakter). Prawdopodobnie ostatni dom podcieniowy można oglądać na andrychowskim Rynku (obecnie znajduje się w nim piekarnia). Charakterystyczne dla gminy Andrychów jest obecność dużej liczby kapliczek przydrożnych.

Po II wojnie światowej zbudowano w mieście liczne osiedla bloków mieszkalnych. Wiązało się to ze wzrostem znaczenia Andrychowa jako ważnego ośrodka przemysłu – a co za tym idzie – powiększającą się liczbą mieszkańców. Obecnie andrychowskie blokowiska są w większości wyremontowane i dobrze utrzymane.

Gospodarka

Andrychów ma długie tradycje przemysłowe. Tradycyjną gałęzią gospodarki było tkactwo oparte na uprawianym w okolicy lnie, a później na importowanej bawełnie. W XVIII i XIX wieku produkcją i handlem płótnem zajmowały się chłopskie kolegacje. W 1908 roku powstała Pierwsza Galicyjska Tkalnia Mechaniczna należąca do braci Czeczowiczków.

Dziś Andrychów jest jednym z ważniejszych centrów przemysłowych w Małopolsce. Rozwija się tu przemysł: maszynowy, włókienniczy i bawełniany.

Od 2007 roku działa specjalna strefa ekonomiczna o łącznej powierzchni blisko 140 ha.

Na terenie miasta znajdują się przedsiębiorstwa takie jak: Andrychowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego, Wytwórnia Silników Wysokoprężnych i Andrychowska Fabryka Maszyn, WOSANA, Ogniochron, SM Logistic.

W 2009 roku wyprodukowana w Zakładzie Przemysłu Bawełnianego Andropol S.A., antybakteryjna tkanina, zdobyła złoty medal na prestiżowym międzynarodowym salonie wynalazków w Genewie. Tkanina przeznaczona dla lekarzy i personelu medycznego ma chronić przed przemieszczeniem się bakterii^[2].

Drugą ważną gałęzią gospodarki andrychowskiej jest turystyka i agroturystyka. Pierwsze duże inwestycje mające na celu stworzenie miejscowości letniskowej zostały zrealizowane w okresie międzywojennym. Ze względu na swoje położenie oraz stale rozwijaną bazę Andrychów jest jednym z najważniejszych ośrodków turystycznych w regionie Beskidu Małego.

Charakterystycznymi negatywnymi cechami andrychowskiej gospodarki są:

• niewielka ilość podmiotów średniej wielkości,
• niski stopień rozwoju usług,
• małe zróżnicowanie branżowe (większość podmiotów zajmuje się: przetwórstwem przemysłowym, handlem detalicznym oraz budownictwem).

Kultura

Andrychów jest ośrodkiem, w którym odbywa się wiele różnorodnych wydarzeń kulturalnych. Blisko 15-letnia działalność Klubu pod Basztą prowadzonego przez Jurka Górkę spowodowała, że miasto zaczęto określać „jazzową stolicą Podbeskidzia”^[3].

Wiele cyklicznych wydarzeń organizowanych jest przez CKiW. Do najważniejszych wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim należą:

• Ogólnopolski Otwarty Festiwal Teatrów Amatorskich ODEON,
• PIOSTUR GOROL SONG,
• Basztowe Konfrontacje Recytatorskie KORYFEUSZ,
• Wieczór Austriacki – realizowany przy współpracy z Austriackim Konsulatem Generalnym w Krakowie,
• Bal Country.

Największą publikę gromadzą:

• Dni Andrychowa,
• Pszczelarsko-Turystyczna Wiosna w Beskidach,
• Dożynki Gminne,
• lipcowe występy teatrów ulicznych,
• Sylwester pod gwiazdami.

Stałe ekspozycje wiązane z historią i kulturą regionu prowadzą: Izba Regionalna Ziemi Andrychowskiej prowadzona przez Towarzystwo Miłośników Andrychowa, Muzeum Historyczno-Etnograficzne oraz Prywatne Muzeum Marii Magiery. Animacją kultury regionalnej zajmują się również: Stowarzyszenie Gospodyń Wiejskich oraz Ludowy Zespół Pieśni i Tańca „ANDRYCHÓW”.

W Andrychowie działa (lub powstało) wiele zespołów muzycznych (m.in. Grupa Czerwie, Artkiestra, Persona, Kapela Podwórkowa Wujka Jaśka, Andrychowska Kapela Podwórkowa „Andrusiki”), tanecznych (m.in. grupa mażoretek TALENT, Klub Tańca Towarzyskiego STEP DANCE), teatralnych (m.in. Teatr Ruchu „FORMA”, grupa teatralna NA MARGINESIE, Teatr Ekspresji).

Ważną rolę w andrychowskiej kulturze odgrywa Grupa Twórców MY organizująca regularne plenery i wystawy malarskie. Niedawno powstała tutaj również Galeria Sztuki Współczesnej „Rynek 7”.

Pałac Bobrowskich w Andrychowie

Turystyka

Głównymi walorami turystycznymi Andrychowa są: Beskid Andrychowski (wschodnia część Beskidu Małego) oraz Starówka andrychowska w klimacie małego, galicyjskiego, górskiego miasta.

Oferta turystyczna gminy jest zróżnicowana: może być atrakcyjna zarówno dla turysty zainteresowanego aktywnym wypoczynkiem jak i rekreacją. Możliwości, jakie dają góry zostały wykorzystane – istnieją tutaj szlaki turystyczne, wyciągi i trasy narciarskie, ścianki wspinaczkowe. Rekreację zapewniają obiekty sportowe (kompleks odkrytych basenów, korty, lodowisko), rozrywkowe (Park Miniatur, Park Dinozaurów). Dodatkową atrakcję stanowi oferta kulturalna.

Baza noclegowa jest rozbudowana i przygotowana dla klientów o różnym stopniu zamożności: znajdują się tutaj zarówno duże hotele, gospodarstwa agroturystyczne i schroniska górskie.

Warto zobaczyć:

• Beskid Mały ze szczytami Leskowcem i Groniem Jana Pawła II, oraz tzw. Gościńcem Kocierskim – trasą o dużych walorach krajoznawczych.
• stare miasto ze szczególnym uwzględnieniem pałacu Bobrowskich w Andrychowie (I poł. XVII w.) wraz z parkiem, barokowego kościoła pw. św. Macieja (1721) oraz zabytków architektury drewnianej.

Sport

W związku z istnieniem odpowiedniej infrastruktury w Andrychowie uprawia się: siatkarstwo, koszykarstwo, futsal, sztuki walki, wspinaczkę skałkową, jazdę konną, narciarstwo biegowe i skokowe (skocznia Beskidek).

Swoją siedzibę mają:

• MKS Andrychów – siatkówka kobiet,
• AKS Beskid Andrychów – piłka nożna,
• Małopolski Klub Karate,
• Rodzinne Towarzystwo Sportowe „Jawornica”,
• Uczniowski Klub Sportowy Black Dragon,
• TKKF „Motor” w Andrychowie,
• 3 oddziały PTTK.

Ważniejsze imprezy sportowe:

• Rajd Zimowy po Ziemi Andrychowskiej,
• konkurs skoków narciarskich,
• AndlnO – Andrychowskie Imprezy na Orientację,
• Ogólnopolski Spływ Kajakowy „Trzech Zapór”,
• Rajd Rodzinny „Beskid Mały cząstką Europy”,
• Wielka Wronowiecka
• rajd górski „Dzień Papieski”,
• Puchar Polski we wspinaniu na sztucznej ścianie,
• puchar w siatkówce męskiej im. Tadeusza Szlagora.

Wykorzystano:

Andrychów [online]. Wikipedia : wolna encyklopedia, 2010-02-23 22:05Z [dostęp: 2010-03-17 22:41Z]. Dostępny w Internecie: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Andrych%C3%B3w&oldid=20486891